خوشه های کسب و کار لرستان | خوشه فرش دستباف، خوشه عسل، خوشه آبزی پروری، خوشه گلیم ماشته جاجیم لرستان

طرح های ماهی درهم (هراتی، ریز ماهی) و بته ای از مهم ترین و در عین حال فراگیر ترین طرح های قالی ایران و لرستان است. قالی های این دو سبک طرح در منطقه بروجرد ، ریز نقش ترین طرح های استان بوده اند. در روستاهای این شهرستان طرح های متنوع دیگری نیز بافته می شده که در محدود به همین منطقه بوده اند.

 طرح چهاربره

در گویش محلی چاروره گفته می شود، از لحاظ موقعیت جغرافیایی روستای چهار بره در شمال بروجرد قرار گرفته است و از لحاظ کیفیت در طرح و نقش و بافت در گروه تولیدات با کیفیت استان است. از نمونه بافته های چهاربره می توان به طرح علمدار اشاره کرد. فرش چهار بره و علمدار بروجرد از گونه های قدیمی استان است که در گذشته بافت آن از رونق خوبی برخوردار بوده است. طرح چهار بره واگیره ای است و در اولین نگاه تاثیر طرح هراتی را در آن می توان مشاهده نمود . در چهار بره متن از موتیف های درشتی مانند گل لوتوس و برگ کنگری استفاده شده است. 

معمولا تعداد حاشیه یکی می باشد و طره هم لته سیب رایج در کل کشور است. قالی های این روستا معمولا از روی حاشیه شناخته می شود و در واقع می توان گفت بافنده حاشیه را به عنوان اصالت بافت روستا عامل شناسایی انتخاب کرده و با متن بازی می کند. ریشه یابی تاریخی حاشیه هم اصل آن را به حاشیه هراتی می رساند که با توجه به ذهنیت بافنده تغییراتی در آن صورت گرفته است. رنگ بندی علمدار چهاربره تیره و معمولا سرمه ای سیر و روناسی به عنوان رنگ زمینه انتخاب می شد، تعداد رنگ های مورد استفاده در این نوع دستبافته از ۷ رنگ شامل سرمه ای، روناسی ، زرد، سبز، آبی، سفید و نارنجی، متجاوز نمی شود و رنگبندی موتیف ها به گونه ای است که تا حدی سنگینی متن را جبران کرده و جلوه ی بیشتری داشته باشند. برای بافت این سبک طرح در استان از الگوی بافت ثابت که همان تکه فرش ها یا در اصطلاح محلی دستور بوده است.

 طرح چهار بره در ابعاد ذرع و نیم و قایچه ای و کناره بافته می شود. بدلیل واگیره ای بودن، این طرح قابلیت آنرا دارد که در ابعاد مختلف و بنا به نباز و تشخیص بافنده ، بافته شود.

 چهاربره علمدار

طرح علمدار در واقع همان طرح معروف هراتی است که در غرب ایران با نگاره های اصلی گل الماسی که در چهار سوی آن چهار برگ یا ماهی قرار دارد تزیین شده است و در این منطقه با خلاقیت و ذهنیت بافنده چنین حالتی را به خود گرفته است. در صورت دقت به این طرحواگیره ای ، ماهی ها که به شکل برگ هستند دیده می شوند. بافنده برای تنوع بیشتر نمادهایی از لوزی با موتیف های گل لوتوس و ماهی را در متن قرار داده است. در برخی نمونه ها تعداد ۴ حاشیه با موتیف های گل لوتوس، لته سیب و بته استفاده شدهاست. 

 طرح گنجشکی (ملیچه ای) روستای چهار بره

نمونه دیگری از تولیدات روستای چهار بره طرح گنجشکی است. طرح گنجشکی دارای نقشه تکراری (واگیره ای) است واگیره ها لوری هایی می باشند که به وسیله گل های الماس و لوتوس در اندازه های مختلف به یکدیگر مرتبط شده و داخل لوزی ها موتیف های گنجشک و عقاب قرار می گیرد. قالی طرح گنجشکی نسبت به طرح علمدار همین روستا دارای موتیف های ریزتر و رنگ بندی زیبا و ملایمتری است و مهارت بیشتری در بافت را نشان می دهد. حاشیه مورد استفاده معروف چهار بره است که بررسی تاریخی ریشه آن را به حاشیه های معروف هراتی رساند که به شکل ساده تر با حالت روستایی بافته شده است. این طرح هم به تبعیت از طرح های دیگر این روستا و همچنین استان لرستان از رنگ سرمه ای برای زمینه استفاده کرده است. نمونه مورد نظر قالی قدیمی و تماما دارای رنگرزی گیاهی و رنگرزی شده در خود لرستان و بروجرد باشد. 

 بته سرابند(مالمیر)

مال میر و سرابند از جمله روستاهای شمال شرقی بروجرد و همجوار با استان مرکزی هستند. تولیدات این دو روستا از نظر بافت و طرح و نقش کاملا شبیه هم هستند و به همین دلیل در سراسر ایران به نام سرابند (مال میر ) شناخته می شود.  طرح معروف مال میر و سرابند نقشه تکراری بته است (تصویر) که هم بصورت لچک و ترنج بافته می شود هم بدون لچک و ترنج و اکثرا با حاشیه شکری بافته می شوند.(تصویر) بر خلاف سایر طرح ها و نقش های موجود در لرستان ریز نقش می باشد و همین امر جلوه لطیف تر و زیبا تری را به تولیدات آنها می دهد.

طرح بته این روستاها از معدود تولیداتی در استان لرستان است که از رنگ سفید به عنوان یکی از رنگ های اصلی در لچک، ترنج و حاشیه استفاده می کنند و به طور کلی با استفاده از قرمز لاکی سیمای روشنی را به تولیدات خود می بخشند. عداد رنگ های این نوع قالی لرستان نیز محدود است و به ۷ رنگ نمی رسد. این طرح و به خصوص بافت این روستا در بروجرد بسیار مورد علاقه و پسند بازار محلی است. بطور کلی بافندگان لرستان به طرح بته ای سر تا سری ریز و درشت که متن فرش با ردیف های بته دو طرفه (بته ها در هر ردیف در جهت مخالف ردیف قبل قرار گرفته اند) منقوش می گردد تمایل زیادی نشان می دهند و بافت آن در گوشه و کنار استان انجام می شود. 

 طرح عروسکی

نمونه حاضر یک طرح لری و نمونه ای قالی عروسکی تشخیص داده شده است. از این نوع طرح امروزه تا آنجا که اطلاع داریم در هیچ جای استان بافته نمی شود. همچنین به علت فرسوده بودن قالی مورد نظر امکان تشخیص کامل طرح و حتی رنگبندی وجود ندارد فقط طبق استنادات به افراد محلی و تشخیص نماد آدم قالی را طرح عروسکی می دانستند و اینکه نوع طرح ها در گذشته توسط عشایر بافته می شده است و یک طرح سلیقه ای می باشد. 

طرح سماوری

روستای برده سره در شمال غرب بروجرد و در مسیر شهرستان نهاوند قرار گرفته است. از جمله طرح های این روستا طرح سماوری است که نمادی از صنعت ورشوسازی و سماور ورشویی بروجرد است. از گذشته های دور بروجرد قطب اقتصادی استان بوده و انواع پیشه ها در آن فعالیت داشته اند. بطوریکه روستائیان و عشایر از سراسر استان بازار این شهرستان را برای تهیه مایحتاج و عرضه محصولات کشاورزی و صنایع دستی انتخاب می کردند. در دهه های نه چندان دور سماورهای ساخت دست هنرمندان ورشو ساز بروجرد زینت بخش منازل استان بود و بافت یک قالی با طرح و نام سماور از این مساله ناشی میشود. 

طرح سماوری بصورت یک چهارم است و طرح کامل ترنج ،دو سماور را نشان می دهد که از قسمت تحتانی به یکدیگر چسبیده اند و لچک های هندسی آنرا احاطه نموده اند. نقش سماور یا همان ترنج تمام قسمت طولی و عرضی زمینه را فرا گرفته و فضاهای اندکی از زمینه که باقیمانده با موتیف های کاملا هندسی پر شده است. در این نوع قالی تمام اجزا مانند:حاشیه، لچک و حتی انتخاب نوع رنگبندی کمکی هستند برای جلوه بهتر و بیشتر ترنج سماوری.(تصویر 4-۲۰ ، ۲۱) تعداد رنگ های مورد استفاده این طرح ها  از ۷ رنگ تجاوز نمی کند و اکثرا رنگ زمینه سرمه ای می باشد. باید به این نکته اشاره کرد که طرح سماوری امروزه در روستاهایی که این نوع طرح را داشته اند بافته نمی شود مگر بسیار کم و به ندرت یا بر اساس سفارش پذیری.

 طرح روستای قاعد طاهر با تلفظ محلی کاتار

از نمونه طرح های این روستا طرح سماوری است که در واقع برای تشکیل ترنج از طرح سماور استفاده شده است در این نوع قالی ترنج پیش از حد معمول و مرسوم بزرگ و مربعی شکل است و لچک ترنج و فضل اصلی متن را اشغال کرده و تقریبا فضای زیادی در متن باقی نمی ماند و باقیمانده فضای متن با موتیف های کوچکی مانند انواع گل و بوته پر می شود. قالی دارای یک حاشیه اصلی قرمز رنگ و دو طره سرمه ای است و تمام تلاش بافنده در متن به کار رفته و چندان تلاشی برای زیبایی حاشیه صورت نگرفته است. امروزه این طرح منسوخ گردیده و دیگر بافته نمی شود. 

 طرح گیجالی

روستای گیجالی در مرکز بروجرد قرار گرفته و از نظر طرح و نقش در گروه طرح های لچک و ترنجی قرار می گیرد با این تفاوت که کاملا متمایز از سایر روستاهای این منطقه می باشد. به طور قطع این طرح یک طرح و نقش روستایی نیست و از طرح های شهری اقتباس شده است. طرح قالی لچک و ترنجی است که حالت گردان به خود گرفته به طرح های شهری نزدیک شده است. بافنده حاشیه را به یکی تقلیل داده و سعی کرده حداکثر استفاده را از متن جهت گردش اسپیرال ها داشته باشد در زمینه موتیف شاخص گل سرخ است. که با ته غنچه برگ آن را تزیین کرده اند. و این مسئله نشان دهنده تلاش بافندگان برای تغییر و ارتقاء صنعت فرشبافی در بروجرد و استان است. موتیف های مورد استفاده در حاشیه هم گل سرخ و موتیف هایی به شکل خوشه گندم هستند. این روستا هم همانند سایر روستاهای بروجرد معمولا سرمه ای را به عنوان رنگ زمینه انتخاب کرده است ویژگی های رنگ بندی روستایی اما زیباست. 

طرح و نقش لچک و ترنج گل آلبالو

از نظر طرح (شکسته بودن) و رنگ بندی کاملا متاثر از نهاوند می باشد. به دلیل استفاده از گلهای ریز خوشه ای به این نام معروف شده است. در این نوع طرحمعمولا یک حاشیه اصلی و دو طره استفاده می شود که از روی حاشیه می توان تشخیص داد که بافنده برای بافت حاشیه نسبت به متن خلاقیت و وقت زیادی صرف نکرده است موتیف های موجود در حاشیه نسبت به متن درشت و ابتدایی هستند در مورد رنگ بندی معمولا این منطقه از سبز و زرد زیبایی استفاده نمی کند و این دو رنگ چندان بازار پسند از ارزش تولیدات آنها می کاهد. 

 لچک ترنج ونایی

تاثیراتی را در طرح نشان می دهد که برگرفته از روستای جعفر آباد است مانند استفاده از گلدان و بوته هایی که آرایشی شبیه گل آلبالوی جعفرآباد دارند. در یک بررسی کلی با وجود نزدیکی روستا به شهر که می تواند عامل مهمی هم برای پیشرفت صنعت قالیبافی باشد اما نسبت به سایر روستاها وضعیت ضعیف تری را در طرح و نقش و بالاخص رنگ بندی نشان می دهد. 

 اشترینان

بافندگان این بخش توانسته اند با ذوق و سلیقه در بافته هایشان بازار داخلی و حتی بازار خارجی خود را حفظ کرده و تقریبا همپای مناطق دیگر حرکت کند. از طرح های این بخش می توان به طرح چنار، طرح تاج ماهی و شیخ قربانی اشاره کرد و یک طرح دیگر که از تلفیق سه نمونه فوق الذکر به وجود آمده و نمونه مورد بررسی طرح چهارم و در واقع یک طرح تلفیقی است. قالی های اشترینان بر اساس زیبایی طرح و نقش و بازار پسند بودند شامل: ۱- طرح شیخ قربانی ۲- طرح تاج ماهی ۳- طرح چنار ۴- طرح تلفیقی می باشند.  در طرح تلفیقی که در واقع بر اساس 2/1 نقشه بافته می شود متن تلفیقی از سه طرح فوق الذكر است و لچک ها در ادامه یکددیگر به وجود می آیند. در متن واگیره ماهی در هم به طور واضح مشخص است و باز هم از موتیف های لته سیب و گل لوتوس و موتیفی شبیه به عقاب استفاده شده است. در این نمونه یک حاشه اصلی و دو طره دیده می شود.

بافنده در این قالی از رنگ های نسبتا روشن مانند فیروزه ای سبز روشن، مسی و ... برای جبران سنگینی رنگ سرمه ای و لاکی زمینه استفاده کرده است و باز هم سرمه ای اشترینان یکی از نمونه های خوب موجود در منطقه می باشد.

پژوهش : رضوان هخامنش